QAFA E BOTËS
Tregim

- Ja dhe Qafa e Botës, - tha befas shoqëruesi me gishtin në drejtim të horizontit.
- Ku, ku?! - u gjallërua refugjati i raskapitur nga të ecurit gjatë më këmbë.
- E shikon atë kodrën, që zgjatet si bisht i malit të Nartës, përballë nesh? Ajo është. Ndërtesa që duket është posta jonë kufitare, kurse matanë një përroi, midis asaj korijes me plepa a ekualipte, një Zot e merr vesh, zbardh posta e grekut. Rreth 150 metra larg njëra-tjetrës, në mos gabohem.
- Aq e vogël?! - u habit djali që, teksa e përpinte me sy hapësirën tutje, priste të shihte një lartësi mezi të kapërcyeshme dhe jo një qafë të rëndomtë apo më saktë një qafëz të mbuluar nga shkurret bregdetare, që kurrsesi s'ta tërhiqte vëmendjen në të parë.
- Pse ç'pandehe zotrote, të gjeje këtu Baba Tomorrin?!… E vogël vërtet ajo qafë, mor djalë, por e ka të madh namin. Vetëm ajo e di sa kokë njerëzish ka ngrënë... Unë tani e kam majtas udhën, atje lart rrëzë Saraqinit e kam stanin. Ti ngjitu njëherë lart në Konispol, te rrapi i pazarit, në qendër, dhe prit të bjerë nata që të shkasësh nëpër tela, pa të parë ushtarët tanë. Kështu bëjnë edhe shumë të tjerë si puna jote. Ose mba drejt luginës, Vasilikua quhet, mbase ke dëgjuar për të dhe zër ndonjë rrëzë sa të erret. Nuk kalohen ndryshe telat... Dhe të vaftë mbarë atje në botën e lirë! - e uroi bariu duke ia shtërnguar dorën fort si burri burrit.
Pastaj u rrotullua, vuri kërrabën kryqas pas qafës, përdrodhi llërët në të dhe ashtu si një shenjt i kryqëzuar, siç hyri dhe u larguar nga jeta e djalit, pa i dhënë të njohur.
Djali e ndoqi një copëherë me sy hapin e shkujdesur të atij dashamiri, mesoburrë babaxhan me një lloj mospërfillje të gdhendur në tiparet e fytyrës, ndaj jetës që e kishte kërrusur para kohe si shumicën e njerëzve të këtij vendi dhe seç ndjeu një farë keqardhje në vetvete, të shkaktuar ose prej ndarjes me të, ose prej vetmisë apo njëherësh nga të dyja. Vështrimin ia rrëmbeu rishtas Qafa e Botës.
- Sa e vogël dhe e famshme! - përsëriti me zë ai pa shpjeguar dot habinë që i zgjoi ky fakt…
Kishte dëgjuar qysh në fëmijërinë e tij për Qafën e Botës nga goja e muhaxhirëve çamë, bashkëlagjarë… Ata kishin zënë vend në qytetin e tij, siç i tregonin prindërit, aty nga mesi i vitit 1946, pas shumë plagëve të marra në Çamëri, pas tërë atyre peripecive prej Qafës së Botës e me radhë në tërë Shqipërinë e Jugut, ku kalonte udha e kërkimit të një strehe njerëzore. Kishte qenë Kepi i Shpresës së Mirë, bregu i shpëtimit, kjo Qafa e Botës, për çamët e djegur e të përndjekur, por edhe varrezë për një pjesë. Njëherësh qafë shprese dhe vdekjeje, djep-varr i ëndrrave dhe dëshirave njerëzore!… Qafë Bota!… S'dihej se kur dhe çfarë kishte pasur parasysh ai dikushi që i vuri këtë emër ngjallës kureshtjeje. Vetë shprehja, në kuptimin e parë, të shtyn të përfytyrosh një nga pikat më të larta të botës sonë, pikërisht qafën e saj, nëse do ta personifikosh atë, pak a shumë në trajtën e një qenieje gjigante me tipare njerëzore. Imagjinata e ndezur të shpie gjer atje sa të hipësh kaliqafë botës dhe, duke tundur këmbët, të soditësh i kënaqur se ç'bëhet rreth e rrotull, nëpër të tjera botë. Si të ngopesh së kulloturi sytë, fare lehtë, me flatrat e fantazisë, mund të bësh edhe një shëtitje përtej botës sonë dhe, si të velesh, duke shkuar qoftë edhe prapa diellit, rikthehesh në atdhe… Këtë përfytyrim i zgjonin djalit, në fëmijëri, kujtimet e çamëve… Me kalimin e viteve, Qafa e Botës, që kishte zënë vend në ndërgjegjen e tij, fitonte përmasa reale. Tashmë, me sytë e mendjes, shihte një qafë mali të lartë në kufi të dy botëve. Meqë bota jonë përshkruhej nga propaganda si streha e dritës dhe e lumturisë, duke u nisur edhe nga rrëfimet e çamëve për fatin e tyre tragjik, atje në Çamëri, djali-fëmijë përfytyronte skëterrën matanë Qafës së Botës. Pra, Qafa e Botës i ngjante njëfarësoj asaj portës së fshehtë të përrallës që lidh botën tonë me atë përtej varrit, të gjallët me të vdekurit…
Por tanimë raportet ishin përmbysur…
Instinktivisht, ndërsa tregimet për atë qafë i ngacmonin mendimin, u pri nëpër fushëtirën e Vasilikoit të mbjellë me grurë. Bimët ishin harlisur prej shëndetit, ndoshta të stimuluar edhe nga shirat e shumtë të marsit. Seç ndiente një lëngëzim, njëlloj buisjeje pranverore përbrenda tek çante përpara, parcelë më parcelë, si agronom. I lëvrinte e thekshme, në çdo qelizë, dëshira për një jetë siç i ka hije njeriut… Ah, sikur t'i ecte mbarë sa të kalonte nëpër klon e përmbi Qafë Botë!…
I hodhi një sy diellit. Edhe për pak e rrëzohej matanë maleve të perëndimit. Megjithatë, as që mund të bëhej fjalë për kalimin e kufirit pa rënë nata. Do të binte menjëherë në duar të rojeve. Tani Qafëbota dukej, pothuajse, me tërë relievin e saj. Sikur të zgjidhte përroin, t'u shmangej, sa më në perëndim të dyja postave, nëpër Qafë e matanë, drejt e në Çamëri?… Po, po! Vetëm se, siç e kishin porositur, mundësisht, t'u ruhej edhe fshatrave këndej lumit Kalama, për të mos rënë në duart e policisë greke që të kthente e të dorëzonte në postën shqiptare…
Po ky gardh, kaq i pleksur dhe i lartë?! Pëllëmbë e tela me gjemba të lidhur si rrjetë kurthesh nëpër tërë ato shtylla druri?!… Pra, ky na qenkësh kloni!… Si rrethimet e kampeve të përqendrimit, që i kish parë nëpër dokumentarët e filmat për Luftën e Dytë Botërore… As lepujt e egër nuk rrëshqasin dot në atë dendësi telash… Vështirë edhe iriqët gjëmbaçë, u çudit djali, pa guxuar t'i afrohej më shumë se dhjetë metra atij gardhi që të ngjethte mishtë…
- Thonë se ka edhe rrymë elektrike, - nëpërdhëmbi dhe ia nguli sytë si të hetonte se ku fshihej sekreti i fuqisë së atij "gogoli".
Qafa fillonte matanë telave e mbuluar nga shkurret e ferrat. Bari gjer në gju. I pashkelur prej vitesh ndoshta ai bar… Vetëm në faqen matanë përroit dallohej një udhëz zigzake e rrahur dhe e ngjeshur nga një mori gjurmësh që prej se largu të krijonte idenë se duhej të qenë të freskëta… Ndoshta nëpër atë truall kishte shkuar një pjesë e atij rrëmeti refugjatësh… Po si e kishin kapërcyer klonin?… Diku do t'i kishin prerë telat për të çelur atë shteg fatlumë… Mbase kishin sajuar jo një, por shumë shtigje nëpër atë çark vdekjeprurës…
U kot një hop, sa poshtë-lart, paralel me telat po nuk i zuri syri kund ndonjë të çarë. Si nuk i shkoi nëpër mend kjo dreq pengese?!…
Ah, sikur të kishte me vete një pincë a një darë, e zgjidhte në vend problemin!… Nuk do të kuturiste fare në kërkim të shtigjeve të shkelur prej të tjerëve…
Dalëngadalë po errej. Hijet e mbrëmjes sikur i shtonin edhe retë që aviteshin tinëz prej jugperëndimit.
- Krra, krra, krra! - u çorr befas një korb.
- Plaç! - shau me zë djali dhe ngriti kokën për të parë se nga erdhi kjo krakavitje që i gërvishi zemrën.
Një korb i madh vërtitej një të hedhur guri sipër tij.
- Krra, krra, krra! - krokati prapë ai dreq shpendi i zi dhe djalit iu duk se mund t'i ulej mbi kokë për ta gllabëruar.
- Krra, krra, krra!...
- Kokën, tënde, zogjtë e tu! - klithi djali i nxehur.
Një valë mornicash, si mizat e dheut nëpër udhën e tyre, i lëvrinin, nëpër shtyllën kurrizore dhe, herë-herë, i shpërndaheshin nëpër tërë trupin aq sa i shkaktonin ndjesinë e shqitjes së mishit nga kockat.
- Krra, krra, krra! - jehoi e tërë lugina.
Se nga kishin mbirë një re e tërë korbash që u bashkuan me të parin.
- Krra, krra, krra! - krokati edhe një trumbë që u ngrit nga shkurret matanë telave.
- Hëngërshi kokën tuaj, ishalla! - murmuriti djali i çuditur dhe njëherësh i frikësuar nga kjo dyndje që e lakmonte si të ishte kufomë.
- Krra, krra, krra (ne të ndjellim vdekjen, ne s'bëjmë shaka)! - këmbëngulte kori gjëmëzi.
Djali i vështronte si i shastisur.
- Krra, krra, krra (jemi korba kufomënjeringrënës, jemi gjëmëhata)! - vazhdonte avazin e vet ajo valle makabre.
- Krra, krra, krra (ty do të të hamë, ne s'dimë shaka)! - kumbonte krokama e shumëfishohej e shungullonte sipër veshëve të djalit.
- Pu, çfarë zogjsh tuhafë! - tha me vete, kur pa se nuk po i vinte asnjë e keqe nga ajo grindje e skëterrshme…
Bëri për lart, drejt Konispolit, midis gëmushave si për t’iu fshehur syrit të korbave. Ata, të njëjtin avaz, e shoqëronin… Aty për aty i shkoi mendja për keq… Po sikur ta pikasnin ushtarët? Ajo dreq krakavitje kushtruese alarmonte edhe të vdekurit e jo më të gjallët…
Vështroi me shqetësim faqen kundruall dhe përgjatë klonit. Dalloi shkaras, matanë telave, tutje një lëmi ferrash, dy ushtarë që po afroheshin me vështrimin nga loja ajrore e korbave dhe me automatikët në duar…
Zemra i rrahu me furi aq sa nuk kuptoi se e rrëzoi forca e goditjeve të saj apo shtytja e brendshme vetëmbrojtëse. U struk mirë e mirë si lepur midis barit ndën tendën e ferrave dhe mbajti frymën në përgjim… Zërat po afroheshin të shoqëruar nga kërcitja e degëzave të thara nën peshën e hapave.
- Krra, krra, krra! - herë largohej e herë afrohej krokama e korbave. Ushtarët qeshnin, gjë që e qetësoi në një farë mase të fshehurin.
- Budallenj zogj këta, edhe përrallat, edhe fabulat kështu i nxjerrin, - kukuriste zëri i ngjirur.
- Grindavecë që s'dinë gjë tjetër veç "krra, krra, krra". Po si shumë grinden sot, sikur kanë zbuluar ndonjë ngordhësirë, - pohoi zëri i hollë.
- Pa nuhate ajrin se mua më janë zënë hundët...
- Bar dhe lule vjen, asnjë aromë e keqe… Mbase ndiejnë lëvizjen e ndonjë egërsire..., - vërejti zëholli.
- I ndjell më tepër prania e njeriut korbat e Qafë Botës, - tha zëngjiruri me një ton që shprehte siguri.
- Prania e njeriut?! - u çudit zëholli.
- Po, ç’kujton ti?!… Ia dhanë krokamës sapo na panë… E ndiejnë erën e mishit të njeriut dhe xhindosen, si qen të tërbuar, korbat e këtushëm. Je i ri në postën tonë dhe ke për të mësuar shumë… Mbase që sonte...
Dhe ushtarit të vjetër iu kujtua ç'i kishin thënë më të vjetrit:
- Po të fillojë shiu do të shohësh se nëpër Qafë do të shpërthejnë vetvetiu dhjetëra e dhjetëra flakë që të kallin tmerrin. Thua se po të rrethojnë flamat e lugatët dhe pret, nga çasti në çast, të të ngulin kthetrat në grykë. Ka rrezik të shkallosh, po të jesh i vetëm në këtë Qafë në netë me shi… Ajo mori flakësh, që kërcejnë pupthi sa andej-këndej shkaktohet nga fosfori i eshtrave që zë e gjallërohet e vetëndizet flakë prej lagështirës… Shkurreve, midis ferrave dhe barit që mbulojnë këtë tokë, po të kërkosh, do të gjesh kockat dhe kafkat e shumë skeleteve njerëzore… Ngaherë kanë mbetur kufoma njerëzish të pavarrosur në këtë qafë. Por, siç thonë, muhaxhirët çamë, rreth vitit 1945, të përndjekur nga bandat greke, kanë lënë shumë të vdekur shtigjeve të kësaj qafe… Vdisnin të cfilitur nga plagët, sëmundjet, të ftohtit, uria dhe vuajtje që s'i percepton dot një mendje njeriu normal. Ashtu pa ndihmë dhe mbrojtje kruspulloseshin dhe jepnin shpirt, duke rënkuar, rrëzë kaçubeve dhe gëmushave… Njerëz të tjerë, të lemeritur, kapërcenin mbi kufoma të njohurish e të panjohurish, për të vdekur, ndoshta, që në kthesën e parë të atyre udhëzave të sapokrijuara nga shputat e këmbëve të përgjakura apo më tutje, në një lëndinëz a pranë një shkëmbi… Kaq shumë kufoma viktmash të pafajshme në pak ditë e javë!… Kutërbonte që larg, Qafa, prej mishit të prishur… Ajo erë e keqe i ndolli korbat kudo që ishin… Dhe u turrën ata si krimbat mbi ato kufoma të mjera… Lanë vetëm skeletet me eshtra të shpërndara e të ngatërruara me njëra-tjetrën gjithandej Qafës... Dalëngadalë mbiu bari dhe shkurret e reja… Qafa e Botës po i pranonte në gjirin e vet skeletet, u bë varri i tyre… Ndërkohë, korbat, që e mbushnin me krokamat e veta kobzeza këtë copë qiell, të mësuar me shijen e veçantë të mishit të njeriut, në pritje të të tjerave kufoma, që kurrë nuk i munguan kësaj Qafe, ngritën foletë nëpër shkuret e dendura dhe skutat e shkëmbinjve, pollën vezë dhe lindën brezni të reja zogjsh, gjithnjë e më të uritur, që u kërcënohen edhe të gjallëve, kur duken në këto anë…
Thashë se nuk i munguan kurrë kufomat kësaj Qafe!… Më dëgjo me vëmendje… Pas baticës së muhaxhirëve çamë, që iu sulën Qafë Botës, në kërkim të Qafëshpresës, Qafëndrrave të tyre, një pjesë edhe i gjetën ato nëpër truallin amtar shqiptar, erdhi një moment që solli mbylljen e kufijve shtetërorë... Atëherë maestrot e diktaturës e rrethuan gjithandej kufirin tokësor të Shqipërisë me këtë gardh të pakalueshëm; më të frikshëm se edhe vetë muri i madh e i famshëm kinez… Gardhi, doemos do të kalonte edhe pranë Qafëbotës… U mbyll porta e saj kufitare. Mirëpo njerëzit jo të gjithë janë të nënshtruar… Të rebeluarit vazhdimisht ia kthenin sytë Qafës. Dhe ajo seç ka një veti që i tërheq si me magji njerëzit. Ndoshta ngaqë rruga, që lidh banorët e Jugut me fqinjët, kalonte pikërisht mbi Qafën e Botës, qysh në kohëra që s'mbahen mend apo ku ta dish?!… Sidoqoftë Qafa ka një fuqi magjike, që i tërheq në çdo kohë njerëzit: herë përkëndej, e herë përandej… Thonë se i tërheq ashtu siç tërhiqnin sirenat e lashta detarët e Odisesë për t'i shndërruar në skelete… Edhe pse u ngrit kloni, edhe pse përshkohej nga rryma elektrike dhe ruhej pëllëmbë më pëllëmbë, me ushtarë dhe oficerë të regjimit komunist, njerëzit synonin verbërisht drejt Qafës, si fluturat drejt zjarrit… Dhe krismat e automatikëve jehonin netëve, plumbat bironin errësirën me dritëzën e trajektores së tyre, bironin edhe jetët e atyre që shkelnin rrëzë klonit… Njerëz që kanë mbetur sa herë si këmisha të përgjakura nëpër gjembat e këtyre telave… Dordolecë që shndërroheshin sakaq në simbolin e frikshëm të fuqisë paralizuese të gogolit të diktaturës… Dhe shumica ishin paqedashës, liridashës, si unë e si ti… Po i tërhiqte kjo e shkretë Qafë se, pakuptuar, bota e të gjallëve, e ëndrrave dhe e shpresave, që gjetën në fillim këtu muhaxhirët çamë, u metamorfozua në një botë ferri, ku ndiheshin rehat vetëm të vdekurit…
E kundërta ndodhi, ndërkaq, matanë Qafës, Skëterra i la vendin Parajsës… Dhe i joshte ajo Parajsë njerëzit që ndienin se po u vdiste shpirti në këtë vend… Dhe pranonin më mirë vdekjen fizike në Qafë të Botës ose shpëtimin matanë saj… Ndonjëri qëllonte që ia dilte mbanë dhe, vërtet, pas Qafës së Botës, gjente Qafën e Shpresave: atë Çamëri që dikur u përgjak dhe u shkretua nga banditët… Doemos të pashtershme pasuritë e saj…
- Përralla me mbret, fantazira popullore! - shqiptoi ushtari i ri sa mosbesues edhe i habitur nga rrëfimi i frymëzuar i shokut më të vjetër, që, mesa duket, ishte i mirinformuar për historikun e këtyre vendeve…
Nata kishte rënë me kohë, po refugjati i ngjeshur fort pas tokës, megjithëse ajo po ia akullonte trupin, nuk guxonte të lëvizte as gishtin. E ndanin a s’e ndanin dhjetë hapa nga ushtarët e ulur matanë telave… Donte s'donte dëgjonte edhe ai bisedën me vëmendje. E ndiente se thoshte të vërtetën zëngjiruri, sepse një pjesë të atij rrëfimi e kishte dëgjuar nga goja e çamëve fqinjë, banor i një pallati me ta...
- Ti nuk më beson?!… Ha, ha, ha! Po a e di, mor mik, se, vetëm para tre muajsh, këtu rrotull, në një natë me shi, u vranë pesë vetë?… Kasaphanë!… U përlyen edhe telat me gjakun dhe trutë e tyre… Një ushtar dhe katër civilë… Dhe të gjithë të pafajshëm… Ushtari në punë të vet, në shërbim, njëlloj si ne… Civilët, të një fisi e të një fshati, kishin marrë udhën që larg, me të vetmen dëshirë, të mos ia shihnin më sytë kurrë mjerimit të këtushëm, me padurimin përvëlues për të dalë sa më parë në botën e fqinjit… Ishin të varfër dhe, si gjithë të varfërit, i joshte mërgimi, udhët e botës, enigmat që ta ngacmojnë imagjinatën… Mbase ecnin me mendimin se do ta gjenin edhe ata dikur të Bukurën e Dheut, atë vend të mrekullueshëm e të dëshiruar për cilindo udhëtar, Eldoradon… Çdo njeri e ka në shpirtin e vet një "Eldorado"!… Dhe ku ta kish se nuk i buzëqesh një ditë?!… Mjaft të guxojë… Guxuan edhe ata, kur morën udhën e kufirit… Vëru faj, po deshe, në guximin e tyre!… Dhe e pësuan… U ngatërruan dhe u vranë me ushtarin… U përgjak edhe toka...
Thonë se shiu që binte nuk e la gjakun të mpiksej menjëherë. Një pjesë avulloi dhe i dha erës që frynte një shije të athët që të ngacmon gjer thellë në shpirt… Era, duke bartur gjithandej fantazmën e atij krimi, sikur e shumëfishoi me jehonën e vet tragjedinë, e dyndi madje edhe në skutat më të errëta të vetëdijes njerëzore… Në fillim, prej llahtarës dhe dhembjes, u rebeluan njerëzit e farefisit, pastaj tërë fshati e krahina… Morën udhën, shumica për në vendin e ngjarjes, t'i tërhiqnin vetë kufomat. Po njerëzit e qeverisë sonë, si të mençur që janë, i kishin nisur të vrarët sipër një karrocerie makine… Pa arkivole… Ashtu të përgjakur, të përbaltur, fytyrëcopëtuar nga plumbat… Vdekje e shëmtuar që pëlciste edhe gurin me pamjen e vet e jo më zemrat njerëzore, prej mishi e gjaku!… Të afërmit e kufomave dhe shoqëruesit u takuan në grykën e Bogazit… Jehoi edhe gryka nga klithmat e dhembjes e jo më gurmazet e atyre njerëzve… Një kacafytje tjetër derisa shoqëruesit ia mbathën… Në fshat vaji u bë gjëmë e gjëma revoltë… U shkul e tërë krahina me burra, gra e fëmijë, si zemërimi i një tufani të verbër, ndoshta me mendimin për të rrafshuar selinë e qeverisë atje në qytet. Mirëpo arriti e i doli së keqes përpara qeveria… E frenoi me forca të shumta turmën e rrëmbyer në një qafë, në hyrje të qytetit… U kthyen në fshat, varrosën të vrarët dhe u duk se do të mbyllej me kaq ajo plagë. Por ja që s'u mbyll, përkundrazi, zemërimi i fashitur në dukje, i rrëmbeu tërë banorët e Jugut… Dhe ishte pragu i vitit të ri… Si ta kishin bërë me fjalë, midis tyre, shumë familje, nga shumë krahina, lanë pa prekur sofrën e varfër të festës dhe, nëpër natë, si një rrjedhë e fuqishme dhembjeje e dëshpërimi, u drejtuan për në kufi. Prenë telat dhe përmes shtigjeve rendën matanë, në truallin e fqinjit… Nga halli… Gërryese ajo llavë e nxehtë njerëzore!… Në fillim netëve e më vonë edhe në mes të ditës, njerëzit e kalonin Qafën e Botës, pa u hyrë gjemb në këmbë. Askush s'guxonte t'i dilte përpara atij rrëmbimi njerëzor… Deshi s'deshi qeveria, e trembur për fatin e saj, përmes heshtjes, e ligjëroi atë kalim të paligjshëm kufitar… Po boshatisej vendi… Derdheshin njerëzit matanë kufirit si një rrjedhë e fuqishme gjaku nga trupi i kombit… Hemoragji e pandërprerë, kapitëse, vdekjeprurëse… Kanë kaluar kaq muaj dhe ende nuk po rresht ajo hemoragji… Tashmë anemik edhe trupi i Atdheut, doemos, si njerëzit e tij të paushqyer mirë… Dhe sa e vështirë t'ia ndalësh hemoragjinë anemikut!… Mjekët e dinë ç'heqin… Kurse qeveria jonë...
Po përsëritet tragjedia e muhaxhirëve çamë, këtu, në Qafë të Botës… Megjithëse thonë se historia përsëdytet në mënyrë komike, e vetmja gjë që mund të të shkaktojë një buzeqeshje të hidhur në këtë histori të re muhaxhirësh është ndoshta fakti se, ndërsa çamët i ndiqte i huaji, muhaxhirët e rinj, figadhes, siç i quan me përçmim greku, i ndjekin njerëzit tanë… Po, po njerëzit tanë kolltukofagë, siç i cilësojnë gazetat e opozitës!...
Edhe këto të pabesueshme të duken, or mik?!… Po skeletet e gjetura në kufi, pasi u shkri bora e janarit?… Po të tjerë që kanë dhënë shpirt të raskapitur prej rrugëtimit që nga thellësitë e vendit?… Madje edhe nga Veriu… E jepnin frymën e fundit të ngecur, ja, nëpër këta tela, që një ditë kanë për t'i përdorur ndoshta banorët Konispolit për hardhitë e tyre...
Edhe tani, që ne po bisedojmë, mund të ketë plot refugjatë përgjatë klonit që synojnë Qafën e Botës. Dhe kë do të ruajmë më parë ne në gjithë këtë hapësirë?!… Ndryshonte puna disa vite më parë: e ruante hija e frikës kufirin dhe jo shokët tanë. Njerëzit atëherë i përgjonte vdekja pas çdo shtylle të klonit, kurse sot... Jetojmë të tjera kohë, duhet ta bëjmë detyrën pa gjakderdhje… Vetëm t'i pengojmë njerëzit... Sa të mundemi...
Heshtje. Pastaj zëtrashi u kollit si për të pastruar zërin e këputur nga të folurit gjatë. U duk se do të thoshte edhe diçka, por nuk foli më. As zëholli...
Djali, me trupin gati të ngrirë e të sendëzuar prej firomës së të ftohtit, që buronte nga dheu dhe barërat e njoma, tërë makth, priste largimin e ushtarëve…
Retë ishin dendësuar dhe, sado që kishte dalë hëna, lart përmbi Konispol, prania e tyre e bënte dhe më të fantaksur natën… Lloj-lloj figurash të paqarta nga më të përçudnuarat sajonte mendja e lodhur e djalit e trazuar edhe nga të thënat e ushtarëve… Po ç'bënin ende atje?!…
Nuk i rrihej më. Lëvizi pak. Një shkarpë u thye nga rrotullimi në brinjë, por në veshët e djalit krisi si pushkë… Gati u zalis prej mendimit se ushtarët mund t'ia lëshonin me ndonjë breshëri plumbash…
- Dëgjove gjë zhurmë? - brofi zëri i hollë tingëllues.
- Jo. Megjithëse mua më janë zënë hundë e veshë prej rrufës… Veshët më uturijnë sikur po kalon ndonjë makinë aty tej, - tha zëri i ngjirur pa e prishur terezinë.
- Mbase më bënë veshët edhe mua, - u qetësua ushtari i ri, megjithatë e mbushi armën, aqsa krisma metalike e la gati pa frymë të fshehurin në ferra…
- Netët e marsit qenkan tmerrësisht të ftohta, këtu në Jug, dhe e merr kur të duash bronkon, në tërë këtë vesëtirë…
- E mira është të mos kemi shi, të lagurit kush e duron, pa të ftohtit i bëhet dermani, mbështillu mirë me kapotë dhe afrohu pas meje, rrëzë kaçubes, nuk të zë fare era, - e këshilloi zëngjiruri shokun.
- Shi?!… Pa shiko si iu mblodhën retë hënës! Pastaj ai rrethi a lëmi, quaje si të duash, që i rri si kurorë, është shenjë shiu, thonë pleqtë e anëve tona… Do të kemi patjetër shi! - vërejti i riu, me zë ankues.
Ushtari i vjetër nuk u dëgjua më. Nuk e zgjati as shoku. Refugjati i hodhi një sy qiellit ku mblidheshin retë. Hëna rrokullisej nëpër honet e reve si fytyra e ngrirë e një meiti. Frynte paksa Juga e ngarkuar me avuj shiu dhe e zbuste disi cingërimën therëse…
Koka i uturinte kurse qepallat i rëndonin si dy grila të hekurta dritaresh që mundohesh t'i mbash pezull me forcën e krahëve e s'i mban dot gjatë, sepse të mpihen muskujt, të dhembin edhe kockat… Njërën këmbë dhe një pjesë të trupit, sado që i fërkonte lehtësisht me dorë, nuk i ndiente më… Dridhej si degët dhe gjethet rrotull, si të kish hyrë në rezonancë me natyrën. Dhëmbët i kërcisnin… Krahu i majtë i mizëronte keqas, madje njëra prej atyre mizave, si të mos mjaftohej me pickimin e muskujve, i turrej hera-herës, edhe zemrës.
- Bërr, sa ftohtë! – belbëzoi.
U kruspullos edhe më. Ah, sikur të ndodhej ndonjë strehëz diku aty rrotull! Sa të ngrohej pakëz dhe të shpinte shtatin e mardhur. Dhe do ta kalonte fluturimthi Qafën e Botës… Mesa po shihte, jo fort mikpritëse ajo Qafë… Mos vallë i pëlqenin më shumë kurbanet se sa ata që shkelnin kalimthi sipër saj?!… Ec e zbuloja tekat, po të duash, Qafës së Botës!… Se si i tingëllonte ky emër në këto çaste që ia kishte vënë veshin truallit të saj për t'i dëgjuar pulsin… Diku duhet ta kishte edhe një zemër, kjo Qafë. A nuk ishte e vetmja në tërë globin tokësor me atë toponim enigmatik?… Mund të ketë plot qafa me emërat e djallit, ariut, ujkut, luanit e më the të thash, por nuk ekziston një e dytë, Qafëbotë!… Ndaj i lejohej gjithçka, qoftë edhe sikur të qe sajesë prej grumbullimi skeletesh...
Po ç'është ai zjarr atje në atë lirishtë?… Bari qoftë, kurbat a arixhi, në këtë gjendje që është katandisur njeriu, do të ma bëjë një vend pranë vetes, sikur edhe në zemër… Jam vetë trishtimi, zhgënjimi i dëshpëruar… Tashmë jam qerozi e jo fodulli… Ma bëni një vend, o njerëz të mirë, përndryshe, sa po të më shihni, ju pikoj në zemër, ndryhem aty i padukshëm, ulem këmbëkryq dhe s'do të më ndjeni… Vetëm se do t'ju angushtohet nga pak zemra, do t'ju tkurren disi paretet e saj së brendshmi… Mbase do të ndieni një farë bezdie dhe aq… Përpara!… Më prisni, o njerëz!... Më mjafton një fije bujarie, një fije zemër, as ujë, as bukë e kripë… Ou, pa shih, kush na qenka!… Bariu, miku im…
- Tungjatjeta, o shenjt, siç e shikon ta gjeta kasollen: ma bëj hallall, bezdinë.
- Bujrum, or djalë, për ty e paskam ndezur zjarrin. Në një yll e mora shkëndinë....
- Shenjti im, ma shkrifërove trupin, m'i lehtësoi vuajtjet zjarri yt qiellor...
- Nuk ma dëgjove këshillën, or djalë, se edhe zemrën do ta kishe të ngrohtë, plot me afshin përtëritës rinor... Do të hapeshin kanatë më kanatë portat e Qafëbotës dhe do të ta ndrinte udhën tënde ylli, që kurdoherë e ke ëndërruar… Ndiqe atë yll, larg, sa më larg kësaj Qafe, se edhe unë jam duke e ndjekur yllin tim... Sa më larg kësaj Qafe, or djalë, kjo është këshilla ime, - u ndie zëri i plakut, teksa po shndërrohej në një shtëllungë tymi që tretej nëpër natë…
- Do të ndjek edhe unë rrugën e tij! - ia befi zemra dhe, pa pyetur fare, fluturoi, si topth i zi, tutje në horizont…
- Oh, zemra, më iku zemra! - bërtiti djali dhe shpërtheu në lotë.
I rrodhën faqeve lotët, rrëke-rrëke, aq sa i qullën tërë trupin…
Donte t'i hapte sytë të shihte rrobat e lagura nga lotët, por qepallat ishin rrëzuar mbi njëra-tjetrën, qerpikët ishin ngatërruar dhe duhej një kohë e gjatë për t'i shpleksur... E ftohtë dhe e errët kasollja, duan hapur grilat ose do ta pres mëngjezin, kështu në terr, i thoshte një mendje, kurse tjetra e këshillonte të mos tundej vendit… Mjafton të frynte pak erë dhe do të ndizej jo një, por disa zjarre… Dhe vërtet ashtu po ndodhte… Le të ngrohej më mirë se sa të merrej me ato dreq grila... Po sikur t'i hap dritaret, të mbushet dhoma me dritë?… Sa më shumë zjarre dhe dritë!… U kap pas njërës perde… Edhe pak, edhe pak, por kësaj here rrëshqiti dhe u rrokullis, u rrokullis, u rrokullis...
Po rrokullisej edhe hëna sikur donte të mbërrinte para tij në Qafë… Rrokullisej dhe tringëllinte si monedhë ari… Një monedhë e madhe e madhe, sa një bukë prej misri të verdhë, si ato që gatuante nëna në fëmijërinë e tij… A sikur të vinte një çast dhe të zgjaste dorën për ta rrëmbyer hënën!… Flori i kulluar… Do ta këmbente në një bankë me tërë ato pare dhe do të ishte ndër më të pasurit e këtij dheu... Më shpejt, më shpejt, më shpejt, rrokullisu, o trup! Të mbërrijmë para hënës në Qafë... Ku ta dish, mbase na e zë dora në atë lartësi... Baltë?… Po shkel nëpër baltë?… Kaq shumë lotë të kenë pasur sytë e mi, sa përbaltën truallin përqark?!… Nuk shteruakan akoma këta lotë?!... Nuk po i than dot as zjarri?… Pa shih, tërë këto zjarre!… Hapi sytë!...
Qepallat liruan njëra-tjetrën dhe djali, si të sapozgjuarit nga një gjumë ethesh, tymthi, kuptoi se po binte shi dhe trupi i tij si një sfungjer e kishte thithur gjer në palcë të ftohtin, baltën, lagështirën... Ishte përpjekur dhe zhgërryer i tëri, megjithatë nuk po e shkulte dot trupin nga kthetrat e paralizës. Si pakuptuar ishte sendëzuar ajo masë mishi, gjaku dhe dejesh… Ja, pra, më në fund tek po metamorfozohej në një shkëmb përbri shkurreve të Qafë Botës… Një krushk i ngrirë i legjendave që s'do ta shihte më kurrë yllin që ëndërronte, matanë kësaj Qafe të përbindshme. Një shkëmb i pa jetë, i ftohtë… Ende jo i tëri… Ballin sikur e kishte pak të nxehtë… Mbase nga zjarret e ndezur rrotull tij… Vallëzonin zjarret… Zjarre që vallëzonin e s'të ngrohnin aspak… Se nuk do të ishte tjetërsuar qenia e tij, po ta kishin atë afsh jetëdhënës ata zjarre… Shiu ende nuk pushonte… Edhe hëna vallëzonte nëpër re...
Po ai?!… Ç'krushk i ngathët! I ngrirë! I ngurtë!… Diç regëtinte ende përbrenda asaj mase të ngurtësuar... Zemra!… E paskësh në vend zemrën! Dhe po i dhembte, po i qante, në vend të atyre syve gati pa jetë, ku luhateshin ca zjarre të verdhë në të blertë… Sikur e lëvizi paksa dorën, nguli gishtrinjtë nëpër një tufë bari, po dora kapi një send të fortë, të ngurtë si trupi i tij… Një copëz druri e lagësht që rrezëllinte dobët nën dritën e hënës… Nuk ishte dru... as gur, por... një eshtër… pjesëza e një skeleti…
I regëtiu prapë zemra kur arriti të mendonte se mund t'i kishte ngulur thonjtë në fyt ndonjë të pavarri… Përfytyroi rënkimin e fundit mërguar kushedi se kur prej atij skeleti dhe seç ndjeu një kërcitje… Diku përbrenda tij… Dhe u rrëzua… Në humbëtirën e pafundësisë...
Hëna e ndali rrokullisjen. Shiu kaloi tutje i tërhequr nga malet e Veriut së bashku me valën e reve. Natyra e larë, pas furisë së atij rrebeshi, shkëlqente dobët, duke përthyer rrezet hënore dhe e bënte më të tejdukshme natën…
Qafa e Botës, po ajo e mijëra e mijëra vjetëve të shkuara, edhe në këtë natë me një ndriçim të zbehtë argjendi. Mospërfillëse dhe enigmatike, paçka se një jetë u shua në prehërin e saj. Një jetë që as do ta ndërlikonte e as do ta zgjidhte memecërinë e saj…
Të nesërmen dikush do ta gjente kufomën, në mos korbat, që ende dremitnin skutave, do t'ia shtronin një copë herë gostisë dhe Qafa e Botës shurdhmemece do të merrte në inventarin e vet edhe një tjetër skelet…

Shefki Hysa