DIDINI
Tregim

Shpirti e ndali pezull frullizën e vet mbi çatinë e shtëpisë së vjetër që shtjellej si një kështjellë gjysmë e rrënuar, ngritur mbi kryet e bregut. Rreth e rreth shkëmbinj të përhimë të gërryer e zgavruar prej myshqeve e likeneve si fytyra të vrara lie. Edhe muret ishin përhirë dhe, me atë pamje gati të sfungjertë, të krijonin idenë se ishin gdhendur si zgjatim i shkëmbinjve dhe nuk ishin stisur, gur më gur, si gjithë muret e shtëpive të tjera të fshatit. Tjegullat e çatisë, hepuar vende-vende, ishin murrëtyer si të ishin tymosur e mveshur prej blozës së kohërave.
Shpirti u vërtit një hop rreth e rreth nëpër pullazin e dëmtuar aty këtu, u ndal një grimë mbi tytën e oxhakut që nxirrte ende një tym të kaltëremë, fjollat e të cilit përkuleshin e prireshin lehtaz drejt jugut, pastaj kërceu fluturimthi në shilarësin e një degëze në majën e ullirit më të madh përbri shtëpisë. Ky ulli, me një trung gunga-gunga të trashë sa mezi mund ta zaptonin krahët e tre burrave, ishte njëlloj i fortë si pesëdhjetë e ca vjet më parë. Ishte një ulli i rrënjosur mbi kurmin e shkëmbinjve. Rrënjët e tij, që ngrinin krye e bërryla nëpër barin që jeshilonte dobtaz truallin e ashpër, kishin depërtuar nëpër të çarat e shkëmbinjve, i kishin shpërthyer dhe krisur dalëngadalë durimthi dhe ishin ngërthyer për jetë a vdekje si ventuza që ushqeheshin me palcën shkëmbore. Trungu i ullirit ishte zgavruar aq sa mund të fshihte përbrenda vetes edhe dy burra.
Shpirti rrëshqiti tëposhtë dhe u fsheh në terrin e shpellës trungore si dikur në fëmijëri, kur luante kukafshehti me moshatarët. Ishte po ajo guvë e kalbur nga pak që mbante erë lagështire e myk, me të vetmin ndryshim se tashmë aty kishte ndërtuar folenë e vet dhe pillte vezë një pulë laramane. Shpirti u fryu lehtas në shenjë përkëdheljeje pendëve të pulës së tulatur në folenë e vet dhe pastaj u ngjit rishtas në shilarësin e degëzave, midis pëllumbave të egër, si një pëllumb i padukshëm apo më saktë, si një gulsh ajri. Përkëdheli një copë herë trumbën e pëllumbave që luhateshin përgjumësh midis gjetheve të blerta, ashtu siç ëndërronte t'i përkëdhelte e të lodronte dikur në fëmijëri dhe sikur u mufat disi prej një doze malli të vjetër.
Ishte thjesht një shpirt dhe aq. As në tokë e as në qiell. As në ferr e as në parajsë. Një shpirt që endet e endet si një vrundull kaltërsie. As fantazmë dhe as engjëll. Një shpirt si gjithë shpirtrat njerëzorë që vërtiten në portat e parajsës, sepse një brengë apo një amanet i pashlyer i mban ende të lidhur me kujtimin e të gjallëve të kësaj bote. Një shpirtbrengë. Sa i paqetë aq dhe i paqshëm: thjesht një gulsh qiell kalëruar flladeve, nëpërkëmbur murlaneve. Një psherëtimë "ah" apo brengë, që do të thotë diçka e nuk mund ta thotë. E ç'mund të rrëfejë a të shprehë një duf frymëmarrjeje e shkëputur përdhunshëm prej thonjve të vdekjes një njeriu këtu e pesëdhjetë e ca vjetë më parë? Një njeriu, emrin e të cilit mbase rrallëkush e kujton. Edhe kur e kujtojnë ndoshta e kujtojnë për telashet që u ka sjellë, prandaj emrin e tij e përtypin dhe e ripërtypin ashtu psherëtimthi nëpër dhëmbë: "I gjori Didin"!
Befas brofën pëllumbat, përplasën krahët dhe u turrën lart në drejtim të qiellit. Poterja e tyre e flaku shpirtin e Didinit tej kurorës së ullirit së bashku me ajrin e trazuar. Në oborr të shtëpisë ishte shfaqur nipi i vogël, ashtu i nxituar si zakonisht. Shpirti i Didinit rrëshqiti si një duhmë ajri përmbi flokët e zes të djaloshit shtatmesatar. Ia shpupuriti flokët, ia përkëdheli fytyrën si të donte t'i përçonte mallin dhe brengën e vet, por s'ia arriti dot! E ç'mund të kuptojnë njerëzit prej gjuhës së mistershme që përcjellin flladet? Ndoshta asgjë, veç një ndjenje bezdie a gjallërimi. Djaloshi rregulloi me duar flokët dhe vazhdoi në rrugën e vet. Didini i mufatur prej ankthit të pamundësisë që të fliste me të nipin, ndjeu në vetvete një tejngopje me brengë, siç tejngopet dhe rëndohet ajri prej lagështirës dhe paralajmëron ndryshimin e motit. Ia shpupuriti edhe më fort flokët djalit, ia gixiloi fytyrën, madje edhe vrimat e veshëve dhe të hundës, po ai vetëm sa shfryu nëpër dhëmbë dhe nxitoi hapin. Përse mendonte vallë?! Ah, si s'mundem të ngacmoj mendimin dhe fantazinë e tij, i tha shpirti vetes me keqardhje. E la të qetë të nipin të përgatiste mushkën për të zbritur poshtë në fushë, siç vepronte çdo mëngjes, ndërsa vetë zuri të kotej fluturimthi përmbi çatinë e shtëpisë-hamoqellë, gjysmë të rrënuar e gjysmë të rindërtuar ashtu varfërisht, sa për të pasur një strehë.
Shpirti ka më shumë se pesëdhjetë vjet që nuk i ndahet kësaj shtëpie të gërmuqur prej kohës. Është një shpirt që sheh gjithçka e gjithkënd nëpër atë hapësirë, ku është i detyruar të shtyhet. Sheh të kaluarën, të tashmën dhe të ardhmen. Zhbiron hollësisht dhe parashikon, vëren dhe gjykon, po nuk mund të ndryshojë rrjedhën e ngjarjeve të përcaktuara njëherë e përgjithmonë në mënyrë fatale prej dorës së Zotit të gjithëpushtetshëm. E vetmja ndjesi e ndryrë në atë copëz tejdukshmërie, që plukson përzier me ajrin, është brenga prej vdekjes së kobshme. Ai s'mund të ndjente as gëzimin e ndryshimeve të shumëpritura, në këto vitet e fundit, që do ta çlironin edhe atë prej asaj brenge të përhershme. Ah, sikur të ndodhte vërtet kështu dhe ai të shihte me sytë e tij rigjallërimin e shtëpisë dhe të fisit, që të mund të hynte i qetë nëpër dyert e parajsës. E përse të mos vihet në vend drejtësia?!
Ja, shtëpia e tij, kjo gjysmëgërmadhë e përhime në mes të fshatit. Shtëpia e gjyshërve, e prindërve të tij dhe e pasardhësve. Didini jetoi pak në këtë shtëpi, vetëm fëmijërinë, megjithatë i duket se shpirti i është gatuar me majanë e brumit të saj. Megjithëse gjysmëgërmadhë, shtëpia, edhe ashtu siç është katandisur, shpalos fuqinë e fisit që e ndërtoi. Hijerëndë dhe e zymtë si shpirti i tij, si shpirtërat e tërë breznive, të zotërve të saj, kjo ngrehinë, që duket edhe më e moçme, midis atij pylli ullinjsh trungjezgavruar e kurorëkrusur si pleqtë kockafortë që i ka harruar edhe mortja. Në anën juglindore ende kuqëlojnë zbehtas tjegullat, zbardhin muret vende-vende prej gëlqeres së re, reflektojnë verbtas xhamat. Ende gjallojnë shenja jete nëpër atë rrënim të frikshëm që të sjell ndërmend lëngatat e murtajës. Pasardhësit, farefisnia kanë arritur të mbijetojnë, si vetë shtëpia e gurtë dhe shpirti i Didinit e di se ç'fuqi, gati mbinjerëzore, u është dashur për të përballuar pushtetin e kryedjallit të kuq. Dhunti e racës së zgjedhur stërgjyshore, aftësia për mbijetesë apo bekim i Zotit?! Ndoshta jo vetëm njerëzit, por edhe vendi përqark ishin të bekuar, ndryshe nuk kishte si të shpjegohej edhe mbijetesa e çuditshme e ullinjve gunga-gunga e rrënjëdalë, që dukej se thëthinin vazhdimisht ashpërsinë e shkëmbinjve, për të jetuar. Jetonin gjatë për të ushqyer njerëzit. Dhe njerëzit, me sa duket, ua kthenin shpërblimin, duke u kujdesur me sa mundeshin për vete, shtëpinë dhe ullinjtë.
Të parët e Didinit ishin trima të sertë e të çartur, që delnin haptas kundër të gjitha pushteteve, sepse, sipas tyre, çdo lloj pushteti, shumë a pak, synonte skllavërimin e shpirtrave njerëzore. Pushteti turk, i cili sundoi gjatë, nuk i kishte parë kurrë me sy të mirë të zotët e kësaj shtëpie. I urrente për mosnënshtrimin. Ata nuk i çonin bijtë e tyre nizamë, po ndalonin edhe djemtë e fshatit. I pajtonin barinj dhe i fshihnin nëpër stanet e maleve përqark, i strehonin në çetat e komitëve, vetëm e vetëm të mbeteshin duartharë koshadhet turke. Kishin shumë pasuri: toka e ullinj, kullota e bagëti dhe një pjesë të mirë të kësaj e shkrinin për të mbajtur gjallë atdhetarinë. Më 1914 bandat andarte greke u munduan të zaptojnë krahinën e Konispolit dhe t'ia aneksojnë Greqisë. Gjyshi dhe babai i Didinit armatosën djemtë e fshatit. Këtij rebelimi andartët iu kundërpërgjigjën, duke djegur, në ikje e sipër, shtëpinë-kështjellë dhe disa prej shtëpive të djemve rebelë. Djegiet dhe masakrat e shtuan rebelimin e shqiptarëve dhe zemërimi i tyre shporri andartët tej kufijve. Atëherë edhe shtëpia u rindërtua më e fuqishme.
Didini ishte shumë i vogël, megjithatë i kujtohej se si babai ishte ndër anëtarët kryesorë të Klubit Atdhetar të Konispolit, financonte çeljen e shkollave të para nëpër fshatrat e krahinës së Çamërisë apo më vonë, në vitin 1920, bashkë me Alush Takën e trima të tjerë organizonin mbledhjen e ndihmave dhe armatosnin burrat për të marrë pjesë në Luftën e Vlorës, kundër pushtuesve italianë. Babait të tij nuk i dhimbseshin pasuritë e harxhuara për vendin dhe fukarenjtë. Madje nuk u trembej as reformave që synonte Qeveria e Nolit, megjithëse mund t'ia cungonin shumë pasurinë e patundshme, sidomos tokën. E përkrahu aq shumë Nolin, sa që Mbreti Zog, kur erdhi në pushtet, e arrestoi, si një ndër kundërshtarët e rrezikshëm të mbretërisë dhe e degdisi në Lezhë, në një nga burgjet më të frikshëm të asaj periudhe. Jo më kot krahina i këndonte: "Telegramet venë e vinë,/ të ngrenë xhandarmërinë,/ thonë për një rebelim,/ Çamëria s’iu bindka Mbretit,/ Naltmadhnisë së Tij Ahmetit./ Në Shalës muarr Shefkinë,/ në Konispol Maze Haminë/ dhe Xhafo Pandalejmoninë"…
U desh të shiste një pjesë të pasurisë, të paguheshin avokatët dhe mjekët e komisionit ligjor, të cilët babanë e Didinit dhe të arrestuarit e tjerë i deklaruan gjoja të metë mendërisht, për t'i shpëtuar burgimit të përjetshëm. E fitoi lirinë babai, por ndërkaq burgu e bëri të vetën, ia shkurtoi jetën. Vdiq disa vjet më vonë, pas një lëngate të rëndë. Didini mbeti jetim. Po ashtu edhe dy fëmijët e tjerë më të vegjël, motra dhe vëllai. Nëna i kishte vdekur vite më parë, aq sa nuk e mbante mend.
Pastaj erdhi Lufta e Dytë Botërore. Më 1939 u ripushtua Shqipëria. Mes luftërash dhe vdekjesh u shkoi jeta breznive të fisit të tij, paraardhësve dhe pasardhësve. Lufta ia hëngri kokën edhe vetë Didinit. Këtu e pesëdhjetë e ca vjet më parë...
Didinin-shpirt e pushtoi rishtas ndjesia e mufatjes së brengës përbrenda atij vrundulli padukshmërie që përcaktonte qenien e tij. Donte të urrente e nuk urrente dot. Donte të rebelohej e nuk rebelohej dot. Çuditërisht, ndryshe nga shpirtrat e tjerë në arrati, shpirti i Didinit nuk e përmban në vetvete prirjen kriminale, embrionin e fantazmës, që befas shpërthen netëve dheun e varrit dhe turret ashtu magjishëm me tërë fuqinë e së keqes mbi paqen njerëzore. Madje shpirtrat lugetë, sa herë e ndeshnin në fluturim e sipër Didinin-shpirt, e vinin në lojë, e tallnin dhe e përtallnin për pafuqinë e tij shurdhmemece. Çuditeshin lugetërit se si mund të kishte shpirtra në arrati, që, në vend të hakmerreshin, e kundronin qetas botën njerëzore prej atij vrundulli ajror sa vuv dhe engjëllor. As djall e as engjëll e megjithatë një shpirt i pastrehë i përhumbur në shurdhmemecërinë e vet, në shtjellën e brengës së vet. Madje edhe vetë Didini habitej ndonjëherë me qenien e tij aq pasive.
Ç'kuptim të kishte vallë ajo lloj qëndrese midis tokës dhe qiellit, kur nuk mund të ndërmerrte asgjë për të ndryshuar sadopak rrjedhën fatale të ngjarjeve, siç mund të bënin shpirtrat e arratisur prej ferrit?! Dhe e kishte hak të hakmerrej për atë vrasje të pabesë… Me plumb… Ashtu pas shpine, vetëtimthi, si një hapje e mbyllje sysh?!...
Prej qiellit të ngarkuar me re të zeza u këputën ca pika të rralla e të mëdha shiu, që trokëllinin me një ritëm funebër të frikshëm mbi tjegulla dhe i kujtonin Didinit breshëritë e plumbave!… Pikërisht në një ditë të tillë zuri fill edhe tragjedia e tij, vite me parë… Ditë pragdimri që përqasej në kujtesën e tij si një portë e ngritur midis jetës dhe vdekjes… Mjaftoi një kalim përmes asaj porte dhe, çuditërisht, e kishte parë veten në një gjendje krejt të re, pambarimisht të patjetërsueshme, si përbrenda kornizave të një peizazhi me tone të akullta e tejet monoton. Një gjendje endacake si ajo e një floku dëbore përmbi hapësirën e paanë të një shkretëtire prej akulli të përjetshëm. Dhe i ndryrë përbrenda asaj gjendjeje të shkretëtirtë, do të endej e endej mundimshëm, mundimshëm, mundimshëm...
Ashtu mundimshëm vazhdon të endet edhe sot e kësaj dite dhe për shumë e shumë e për shumë ditë të së ardhmes. Endet e endet çuditërisht përbrenda brinjëve të një trekëndëshi: Shalës-Pandalejmon-Theollogo, kulmet e të cilit simbolizojnë lindjen, djalërimin dhe vdekjen e tij… Didini u lind, u djalërua dhe befas vdiq… Kjo ishte dhe historia e shkurtër e jetës së tij e ngujuar përbrenda brinjëve të këtij trekëndëshi makabër… Didini nuk arriti t'i gëzohet burrërimit, martesës, nuk arriti t'i lidhte dhe t'i trashëgonte frytet e dashurisë, të linte pas fëmijët, shëmbëlltyrën e vet. Vdekja ia këputi vrazhdas zinxhirin e trashëgimisë, te hallka me e dhimbshme. Vdiq i ri. Njëzetetetëvjeçar. I masakruar. Tinëzisht… Dhe vazhdon të endet e endet, ashtu mjegullthi, nëpër trekëndëshin: Shalës-Pandalejmon-Theollogo. E shtyjnë flladet dhe erërat, herë mbi shtëllunga rrezesh dielli, herë kacavjerrëthi mbi litarë shiu e saçme breshëri e herë përgjumëthi mbi flokë dëborë e pendë terri...
Po si e kishte tërhequr, ashtu pakuptueshëm, në lakun e vet vdekja?!… E rikujtonte shpesh atë fundvjeshte Didini, si të donte të korrigjonte qoftë edhe një grimë, e cila mund të kishte ndikuar në shmangien e rrjedhës së jetës së tij të shkurtër, prej asaj hullie që e thëthinte tinëzisht drejt portës së ditëvdekjes. Mirëpo ende nuk arrinte të kuptonte se ç’duhej korrigjuar prej atyre ditëve të ethshme të fundjetës. Mendonte se, sikur t'i jepej edhe njëherë e drejta për ta rijetuar jetën, përsëri nëpër atë rrjedhë do ta ushqente dhe, ashtu papritmas, do ta shihte veten në kthetrat e vdekjes. Ku të kishte gabuar?… Ndoshta ishte fataliteti ai që i printe jetës së tij. Dhe fatit mbase nuk i shmangesh dot...
Krahinën e kishin përfshirë flakët e luftës vëllavrasëse. Shqiptarët luftonin për të zbuar fashistët italianë, luftonin edhe njëri-tjetrin, duke synuar secili klan drejtimin e vendit mbas luftës. Në fillimvjeshtën e dyzetetreshit garnizonet italiane dorëzonin armët sa te njësitë partizane dhe të Ballit, ku mundeshin. Partizanët e ballistët kishin kohë që shiheshin vëngër midis tyre, megjithatë ende nuk ishin kacafytur me armë, veç me llafe e deklarata, si kaposhët që i fryhen shoku-shokut…
Befas boshllëkun e ushtrisë së kapitulluar italiane e mbushën forcat gjermane. Krahinën e pushtuan rishtas flakët e luftës. Atë periudhë Didini ishte bashkuar me forcat partizane të Konispolit, madje mori pjesë në luftimet e Qafëbotës për të penguar ardhjen e gjermanëve prej kufirit me Greqinë. Mirëpo sikur nuk e ndiente veten të lirë në radhët partizane. Komandonin ca karrieristë e servilë të Komandës së lartë. Ata që kurrë nuk ishin dalluar nëpër luftime. Mund të ngatërroheshe për një fjalë goje me ta dhe papritmas mund të gjendeshe përpara togës së pushkatimit. Për të tillë drejtues, të cilët ëndërronin për të grabitur pasuritë e të tjerëve mbas luftës, nuk kishte asnjë vlerë trimëria, meritat nëpër beteja… Ishin këto disa nga shkaqet që e kishin shtyrë Haki Rushitin, themeluesin e çetës "Çamëria", i cili e kishte fituar të drejtën për të komanduar me trimërinë dhe mençurinë e tij, të bashkohej me çetën e Ballit. Shembullin e tij e ndoqën edhe shumë prej burrave më të zotë të Krahinës…
Një mbasdite Didini u kthye në shtëpi për të marrë ushqime dhe veshje për dimrin që po afronte. Ende pa u çlodhur mirë, i folën dajua dhe miqtë e tij dhe ia prishën mendjen të bashkohej me çetën e Ballit. Dhe Didini nuk priti t'i luteshin. Po atë mbrëmje u regjistrua në radhët e nacionalistëve dhe sikur e ndjeu veten të lirë, larg urdhrave të kota që më shumë të fyenin se sa të prinin. Sipas tij lufta bëhej me breshëri plumbash dhe jo me breshëri fjalësh, prandaj zgjodhi si armën më të pëlqyeshme një mitraloz të ri. Ishte dalluar si mitralier i guximshëm në luftimet e mëparshme, madje kishte ngjallur edhe zilinë e të tjerëve...
Çeta e Ballit, me 125 burra, të nesërmen mori rrugën për në fshatin Pandalejmon, matanë lumit Pavël. Thuhej se do të organizonin një kuvend të përbashkët me forcat partizane, për të zbutur mosmarrëveshjet dhe mëritë dhe për të vendosur për fatin e mëtejshëm të krahinës së Çamërisë të ripushtuar prej gjermanëve. Didini dhe miqtë e tij mendonin se do të zboheshin më lehtë forcat e armikut nëse do të mirëkuptoheshin partizanë e nacionalistë. Në fund të fundit, ishin djemtë e një krahine, shumica farefisni dhe miqësi midis tyre, kështu që s'kishte arsye pse të mos bashkoheshin, pavarësisht nga pikëpamjet e ndryshme në programe për qeverisjen e vendit, mbas çllrimit...
Fundvjeshta e vitit 1943 qëlloi e lagësht, me ca shira të imtë, të bezdisshëm si pagjumësia e pleqve! Lumi ishte fryrë dhe ujërat e tij të verdha që rridhnin tëposhtë, dallgë-dallgë, gati sa nuk dilnin prej shtratit për të përmbytur arat me të mbjellat e pakta. Vështirë të gjendej vau për të kaluar matanë, megjithatë, pas shumë peripecish, u gjet një shteg, aty ku zgjerohej më shumë shtrati dhe rrjedha pothuajse nuk ndihej. Burrat e çetës u lidhën vargan. Uji u vinte gjer në sqetulla, zhavorri u rrëshqiste poshtë këmbëve, megjithatë e kaluan lumin…
Në Pandalejmon mbërritën ndaj të ngrysur. Shumica e tyre kishin farefis, krushqi e miqësi, në atë fshat dhe ishin të mirëpritur. Mirëpo, ende pa u shpërndarë prej asaj ndalese të vogël, në një rrah me ullinj, në të hyrë të fshatit, çuditërisht, u derdhën mbi ta batare të shumta krismash. Plumbat vinin nga të gjitha anët. Çeta e humbi toruan dhe njerëzit, ashtu çrregullthi, u rrokullisën sa andej këndej dhe u strukën nëpër trungjet e ullinjve, pas gëmushave, gropëzave e sukave të përbaltura, ku mund t'u shpëtonin plumbave që binin si breshër…
Didini, gjakftohtë si përherë, u ngjesh rrufeshëm pas një shkëmbi, ngriti mitralozin dhe, një copëherë, ashtu tymtas, zuri të vrojtonte. Tutje, në një rreze gati njëqind metra, mundi të dallojë siluetat e partizanëve. Ata shfrytëzonin më së miri lartësitë e kodrave që e qarkonin rrahun në trajtë patkoi. Duhet të ishte një forcë e madhe me më shumë se njëmijë burra, që i kishte sulmuar kaq pabesisht, duke shfrytëzuar terrenin dhe motin e keq. Partizanët shquheshin për sulmet e befta në terrene të vështira e të panjohura për armikun. Por, në këtë rast, nuk kishin të bënin me një armik të madh, si batalionet gjermane, po me një çetë të vogël nacionalistësh, me vëllezërit e tyre të përgatitur për një kuvend miqësor dhe jo për t'u bërë therorët e atij kurthi makabër...
Didini ndjeu rënkimet e të plagosurve të parë dhe i dhembi thellë në shpirt. Iu errën sytë. O Zot, ç'djall i zi do t'i kishte pushtuar shpirtërat e atyre njerëzve që qëllonin kaq egërisht mbi vëllezërit e tyre?! Ç'fuqi e skëterrshme i drejtonte ato qindra armë që villnin zjarr e plumba kundër një grupi paqedashës, të mbledhur ashtu krruspull në atë lug vdekjendjellës?!…
S'priti më gjatë. E shtrëngoi fort e fort mitralozin dhe ashtu kuturu i mëshoi këmbëzës në drejtim të faqes së kodrave. E mblodhën veten edhe shumë prej shokëve përqark dhe, sakaq, lugu shungulloi prej krismave. U dendësuan të shtënat edhe prej kundërshtarëve. Ishte i papërballueshëm zjarri i armëve partizane, gati dhjetë herë më i fuqishëm. Me sa duket, nacionalistët i priste vdekja në atë rrah...
Befas dora e Zotit e mveshi çuditërisht vendin me një vello mjegulle të dendur dhe sikur e solli më shpejt errësirën në atë mbrëmje. Lugu u mbulua prej një terri xëk në sy. Komanda e çetës së Ballit dha urdhër për të çarë rrethimin. Të tërhiqeshin, duke shfrytëzuar errësirën, sepse, po t'i gjente aty mëngjesi, me atë pak municion që kishin, nuk do t'i shpëtonin dot vdekjes…
Didini i mëshoi edhe më fort mitralozit për të mbuluar tërheqjen e shokëve, në drejtim të grykës së përroit, tëposhtë fshatit. Kaloi një copëherë ashtu me të shtëna të pandërprera…
Betas ndjeu një kafshim në brinjë. Iu duk sikur e gllabëruan një palë dhëmbë të fuqishëm që i copëtonin mushkërinë. Vuri dorën mbi atë dhembje dhe ndjeu një lagështirë të vakët. I preku gishtat me majën e gjuhës dhe shija e athët e gjakut sikur e dehu të tërin. Dhembja po i shtohej… Krismat përqak kishin heshtur… Ndoshta ishin tërhequr shokët dhe kundërshtarët, duke shfrytëzuar këtë tërheqje, e kishin qëlluar…
Mendimi se po e hanin pas shpine, e nxehu keqas. E dendësoi breshërimën e mitralozit, por befas arma ngeci. Shiriti ishte bosh. I kishin mbaruar fishekët…
E flaku tutje mitralozin, nxori koburen dhe, megjithëse dhembja në brinjë sikur ia thëthinte tërë trupin dhe ia mpakte fuqinë, zuri të rrëshqiste, përlart kodrave, ulli më ulli, drejt fshatit. Kishin pushuar edhe krismat e partizanëve dhe ndjeheshin zëra dhe të qeshura tallëse. Lavdëroheshin për fitoren…
- Kontrolloni me kujdes zonën, mbase e mbërtheni ndonjërin të gjallë, - porosiste një zë i vrazhdë.
Siluetat e partizanëve, gëmushë më gëmushë, zbrisnin drejt lugut. Didini mezi merrte frymë prej plagës. Kishte humbur shumë gjak. Ashtu i drobitur u struk midis një shkurreje të madhe të mbuluar prej rrjetës së kulperës. Nuk dëshironte të binte rob në duart e tyre…
- Kontrolloni mirë për atë mitralierin, do ta rrjep të gjallë! - ulërinte zëngjiruri.
Para gëmushës rrëshqitën tri-katër silueta. Didini shtrëngoi dhëmbët. Të shtinte kundër tyre apo?... Jo! Kurrsesi jo!… Ai nuk ishte vrasës… E ç’faj i kishin ata djem nënash?!… Vrasësit ishin ata të komandës... Ai, zëngjiruri, që jepte urdhra të përçartura!... Që përdhoste idelat e shenjta të luftës partizane... Që nëpërkëmbte atdhetarinë e partizanëve të thjeshtë paqedashës në emër të ideve komuniste... Që ndillte gjakderdhje e përçarje, si të ishte pushtues e jo shqiptar... Siluetat humbën nëpër natë. Pastaj zotëroi heshtja...
Didini bëri të lëvizte e nuk lëvizi dot. Një lloj përgjumjeje e sikletshme e kapëllonte të tërin. Qepallat i rëndonin si dy male. Si Saraqini e Mëllezi… Kishte bredhur tërë shpellat dhe skutat e atyre dy maleve, në gjurmë të foleve të thëllëzave dhe të pëllumbave të egër. Kishte pirë ujin e grumbulluar në prehërin e shkëmbinjve të tyre dhe ishte flladitur nëpër hijet e lisave e stan më stan… Dhe ja, tashmë, sikur të donin të hakmerreshin ata dy male e rëndonin keqas… Po Didini nuk jepej… Zuri të kacafytej me malet… Njërin arriti ta vinte poshtë vetes. Mëllezin… Kapërceu sipër tij dhe zbriti poshtë në fshatin Markat, tek motër Rehua… Në fakt, e kishte kushërirë të parë, po ai, meqenëse duheshin shumë, e thërriste motër… Tekefundit, motër është edhe kushërira e parë. Mjafton zemra e mirë… Rehoja e priti gjithë mall… Çuditërisht, seç kish një pamje tjetër në fytyrë!… Sikur kishte ndryshuar… Sikur i ngjante nënës së Didinit… Po nëna e tij kishte vdekur?!...
-Jo, jam gjallë! Jam gjallë për ty… Ja ku më ke, - pëshpëriti nëna. - Dua që ti të martohesh… Mjaft u rropate i vetmuar udhëve të botës. Ta kemi gjetur edhe nusen… Shtëpia, fisi presin trashëgimtarin tënd!…
- Patjetër nënë, patjetër! - mërmërinte Didini, duke lëshuar veten në prehërin e saj, si dikur në fëmijërinë e herëshme…
Dhe ashtu në prehërin e nënës e zuri gjumi... Kur hapi sytë ishte gdhirë… E pa veten të strukur midis litarëve të kulperës… Mëngjesi rigonte një shi të imtë… Bënte ftohtë, shumë ftohtë, aq sa Didini nuk e ndiente trupin… Ishte përlyer me baltë e gjak… Bëri të lëvizte dhe mezi rrëshqiti paksa… Mori frymë, thellë-thellë, si për të mbledhur forcat dhe u rrokullis disa metra më poshtë nga ku mund të shihte rreth e rrotull… Pak më tej dallohej udha që të ngjiste në fshat…
Befas u ndien gjurmët e një kafshe ngarkese. Didini u struk në përgjim. Priti një hop… Në bërrylin e udhës u duk krushku i familjes së tij që zbriste me mushkën përdore… Sikur e solli Zoti!... Didini e thirri në emër.
Krushku u ndal. Pastaj u afrua… Kur pa Didinin, ashtu të përgjakur, u lemerit. E rrëmbeu në krahë dhe e vendosi mbi mushkë, pastaj e mbështolli mirë e mirë me një batanije leshi dhe ndërroi udhë…
- Të kanë katandisur sikur të kanë ngrënë qentë e fshatit, vëlla!… Janë kudo… Mburren, maskarenjtë! - shfryu krushku teksa u ndal diku dhe e rregulloi më mirë për të mos u rrëzuar prej samarit të mushkës…
Didini dëgjonte shfrymjet e krushkut, por fjalët i hynin në veshë si përçartje… Ethet e forta gati ia kishin paralizuar tërë shqisat...
Krushku qëndroi te porta e shtëpisë. Ndaloi edhe troku i mushkës.
- Qenka kthyer ai, malukati, vëllai im i vogël, partizani. Po ia ndiej zërin horrit! - shfryu rishtas dhe ndërroi udhën në drejtim të kasolles së dhive.
Ndërkohë u dha në derë partizani.
- Ej, vëllaçko, ç'e ke atë?! - thirri ai, duke u afruar.
- Sikter, shiko hallet e tua, ti! Mos fut hundët në punët e mia! - iu hakërrua vëllai i madh.
- Pa shiko, shiko kush na qenka! Krushku ynë, mitralieri i Ballit! - u zgërdhi partizani, që guxoi e zbuloi trupin gati të pajetë të Didinit…
- Thyej qafën! Mos e prek me dorë! - hungëroi vëllai i madh.
- Oho, si qenka katandisur, për në spital. Ma ler mua, vëllaçko! Nuk e ka vendin këtu, ky! - iu gërmush me cinizëm partizani të vëllait dhe i rrëmbeu kapistallin për dore, duke e shtyrë tutje, me gjithë fuqinë…
U kacafytën një hop… Didini e dëgjonte zënkën e tyre, ashtu përgjumësh… Vëllai i madh mallkonte të voglin… Miku kish nevojë për ndihmë dhe jo për ta prerë në besë… Duhej ndihmuar sa pa u vdekur në duar… Nuk duhej të bënin gjynah!... Nuk kishte vend për pendesë më vonë...
Didini hovi përpjetë i llahtarisur...
- Mos, mos lëviz! - i bërtiti një vajzë bionde, parakrahu i së cilës i rëndoi në kraharor dhe e shtriu në shtrat.
…Në dorën tjetër i vezullonte një shiringë. Ç'donte ai në këtë dhomë me këtë aromë të çuditshme ilaçesh, që të kujtonte mjediset e një spitali?!… Po kjo vajzë, pothuajse moshatare me të, e veshur me uniformë ushtarake, që e urdhëronte të rrinte shtrirë për ta shpuar me atë dreq gjilpëre, që shtrëngonte në njërën dorë, ndërsa me tjetrën nuk e lejonte të ngrihej?… Ashtu, instiktivisht, iu bind më shumë vështrimit të saj që buronte një dritë të veçantë me dhembshuri prej nëne dhe motre… Në atë vështrim vajzëror ndihej përkujdesja e një njeriu, zemra e të cilit të shpreh atë që s’e shprehin dot kurrë fjalët…
- Nuk thua shyqyr që ia hodhe së keqes, por më shtyn si demi i egër i lidhur me litarë, - tha me të qeshur vajza dhe, pasi e rrotulloi paksa, ia nguli lehtas gjilpërën në tule…
Didini rënkoi prej një të therme që i përshkoi brinjën e djathtë…
- More, po ç'është kështu me ju, u bëni ballë plumbave, kur u ngulen thellë e më thellë në trup për t'ju rrëmbyer shpirtin, dhe i trembeni një gjilpëre, që ua rikthen jetën?!… Hajde, mbulohu mirë tani dhe gjumë, se edhe pak ditë dhe s'do të dallohesh prej atyre që janë shëndoshë e mirë, - e këshilloi vajza…
Ajo ia rregulloi batanijet ngjeshuras me trupin. I fshiu djersët prej ballit dhe pastaj iu drejtua krevatit tjetër ku rënkonte një i moshuar…
Didini kuptoi se kishte përfunduar në një spital, po se ku, nuk dinte ç'të thoshte… Një spital i rëndomtë me dhoma të vogla e të lyera keq, si të një shtëpie fshati… Rrotulloi sytë dhe në tryezën aty pranë i zunë sytë një kapele me yll, kurse prej derës gjysmë të hapur dalloi në korridor profilin e një partizani, që rrinte mendueshëm mbështetur pas murit me një belxhik mbi tytën e të cilit kishte vendosur parakrahun… Ishte i veshur me një kapotë të vjetër ushtarake angleze… Përmes dritares së vogël me hekura dalloi majëmalin me borë...
Sakaq u bë esëll sikur ta kishte zvarritur dikush lakuriq nëpër truallin e mbuluar me një shtresë të trashë bore… Ndodhej në spitalin partizan të Theollogos!… Po si dreqin kishte përfunduar aty, në atë spital, midis majëmaleve, ku tashmë kishin filluar borat e para?!… Rob i partizanëve ai që gjithë jetën kishte bredhur i lirë, si kaprolli i maleve përqark?!… I theri në zemër mendimi se dikush e kishte tradhtuar... E kishin shitur, ndërkohë që ai, i plagosur rëndë, kishte humbur vetëdijen…
Po sa kohë kishte në këtë dreq spitali, në gjendje agonie? As i gjallë e as i vdekur! Dhe kush pa! Ai që me fizikun e tij e çonte hopa, kaliqafë, gomarin më të fuqishëm të fshatit, si të ishte qingj i sapolerë dhe jo kafshë e madhe, që i kalonte 150 kilet… E kishin tradhtuar, të pabesët!…
Iu mblodh një lëmsh në fyt dhe ishte gati të qante si fëmijë prej inatit… Si ia kishin punuar kështu?!…
Vajza partizane, infermiere, iu kthye rishtas e buzëqeshur. Dukej shpirt njeriu. Seç i tha, po Didini i përhumbur ende nuk po mësohej dot me idenë e tradhtisë… Kishte dashur të mbështetej te miqtë e vet dhe ata e kishin shitur si të kishte qenë skllav e jo njeri, si të ishte kafshë e i duhej dikujt për ta therur për kurban… O Zot!… Edhe kurban mund ta bënin, pas tërë atij shkëmbimi zjarri, midis partizanëve dhe nacionalistëve… Po kjo infermiere si sillej kaq mirë me të, si të ishte një partizan i plagosur dhe jo kundërshtar i saj?…
- Ke gati një javë në gjendje kome, pa shpresa jete. Të kanë qëlluar nga mbrapa. Plumbi të ka thyer një brinjë, ka prekur lehtas mushkërinë dhe ka fluturuar tutje. Plaga ishte e rëndë dhe kishe humbur shumë gjak. Ia hodhe se paske gëzuar shëndet të mirë më parë, - e sqaroi vajza, megjithëse Didini nuk e kishte pyetur.
Ajo, përkundrazi, sikur ia lexonte tërë mendimet. Ndoshta ishte mosha e njëjtë që i afronte… Ndoshta vajza kishte qëlluar shpirtdhembshur a ku ta dish?!...
Didini e vështronte ashtu përhumbtas dhe nuk fliste… Vajza buzëqeshi prapë, si për t'i dhënë zemër, ngriti supet dhe u largua lehtas... Sikur ia zbuti disi zemrën përkujdesi i partizanes së re, megjithatë parandjenja e së keqes nuk i shqitej… E kishin tradhtuar njëherë, çdo gjë mund të prisje prej komandës komuniste!...
Edhe komanda e tyre seç kishte ca kokëshkretë… Ca ballistë të trashë, që e urrenin verbërisht vegjëlinë e lidhur pas idesë komuniste... Po e tepronin të dyja palët, me sa ia priste mendja atij, sepse në vend të flitej për bashkim vëllazëror, pa dallim feje, krahine e ideje, kundër armikut, siç u trumbetua me të madhe në fillimet e luftës, po nxitej hasmëri midis të pasurve e të varfërve… Të varfërit tashmë kishin filluar të lakmonin pasuritë e më të fuqishmëve që i kishin trashëguar dhe mbrojtur brez pas brezi bashkë me truallin e këtij vendi përherë të rrezikuar… Të pasurit, vetëkuptohet, nuk mund t’ua falnin pasuritë varfanjakëve dhe…
Tanimë nuk kishte kthim mbrapa… Kishte krisur pushka e vëllavrasjes dhe nuk i dihej fundit… Didinit, tashmë, nuk i mbetej tjetër veçse ta bënte zemrën gur para çdo të papriture… Mbase ishte thjesht pasojë e trurit të stërlodhur ajo parandjenjë e keqe… Mbase do të silleshin njerëzisht me të… Nuk dinte t'i kishte shkaktuar vuajtje as edhe një mize, në jetën e vet dhe jo më njerëzve… Në fund të fundit, kishte luftuar për t'u vetëmbrojtur… Ishin partizanët ata që e provokuan atë betejë dhe jo nacionallstët… Jeta ishte mbrojtur prej vdekjes dhe për këtë ta dënonin?!… A nuk ishte diçka absurde?!… Mbase kujdeseshin për t'i shpëtuar jetën dhe e linin të lirë!… Mbase e shëndoshnin si dashin para kurbanit...
- Le të bëhet ç'është e shkruar. Dorës së fatit askush nuk i shpëton dot, - e qetësoi veten më në fund Didini, për të përballuar me qetësinë shpirtërore dhembjet që shkaktonte plaga ende e pashëruar.
Në derë u dha një mesoburrë me një fytyrë të tretur, si prej asaj dritës së keqe që i buronte nga sytë. Sy me vështrim të ngulët, si të një gjarpri, që ka ngritur kryet dhe fërshëllen i gatshëm për t'u i hedhur përsipër presë që ka përpara. Kasketa, me një yll të kuq të shpëlarë, i kishte shkarë paksa anash dhe sikur e bënte edhe më armiqësore atë fytyrë vrarëlie, me mollëza të dala. Ishte mbështjellë me një kapotë të vjetër ushtarake italiane dhe dridhej si prej një zjarrmie të brendshme. Pas tij vinte burri i moshuar me kapotën e vjetër angleze dhe me belxhik në dorë. Duhej të ishte një fshatar babaxhan, prej atyre që bëjnë ç'i urdhërojnë të zotët.
- Ky është ai, ai i Pandalejmonit... shoku komandant, - belbëzoi partizani me belxhik në dorë.
- Ky, pra, na qenka ai trimi?! - theksoi me cinizëm komandanti partizan dhe u afrua me sy vështrimngulët në bebëzat e syve të Didinit, si të donte t'i hynte në të fshehtat e shpirtit.
- Mbaka erë cjap! - i tha vetes Didini dhe e mënjanoi fytyrën me neveri për t'i shpëtuar duhmës që të provokonte të vjellët.
- Infermierja mendon se plaga po shërohet dhe se e paska mbledhur veten ky djalë, i shpëtoi vdekjes, shoku Pisha, - u ndie rishtas partizani babaxhan.
- E shoh, e shoh që s'iu dridhka bebja e syrit, - nënqeshi dhelpërisht komandant Pisha dhe, me vështrimin tinëzar, përgjonte bebet e syve të Didinit.
- Më shkuli zorrët me këtë erë prej cjapi të ndyrë! - murmuroi Didini dhe mbajti pezull frymëmarrjen për të mënjanuar kutërbimin e kundërshtarit, ndërkohë që ia nguli sytë me të njëjtin vështrim përçmues, si të donte t'i thoshte: "Nuk më trembët dot me pushkët tuaja, ç'më gudulis atëherë me këtë shikim qesharak?!"...
Didini kishte dëgjuar se "Pisha" ishte pseudonimi i njërit prej komandantëve partizanë, i cili, siç flitej, ndryshe nga prijësit çamë, shquhej për vrazhdësi dhe pabesi. Madje ky ishte njëri prej drejtuesve që ishte bërë shkak i zënkave dhe përçarjes në batalionin partizan "Çamëria", duke këmbëngulur për t’i ndërruar emrin… Tashmë batalioni quhej "Thoma Lulo" dhe kjo ishte me dashje a padashje padrejtësi për Çamërinë… Mbase pas këtij veprimi fshihej mendja djallëzore e grekut që u ka dashur të keqen çamëve në jetë të jetëve, siç thoshnin më të mençurit e krahinës…
Dhe ja ku e kishte përpara, si shembëlltyrë të djallit apo si një kokudh që ishte ngritur prej varrit…
Pisha, si t'ia kishte kuptuar mendimet, rrudhi fytyrën, lidhi duart mbrapa dhe, ashtu gjysmë i përkulur siç ishte, në po atë pozë, me vështrimin gjithë vrer, psherëtiu një fije, me një keqardhje të shtirur, pastaj tha:
- Do t'i kishim shkuar të gjithë në hell ata lepujt tuaj, të mos na kishte penguar ai mitralozi yt, mor djalë. Duhet të ta dinë për nder në këtë e në atë jetë, se i paske shpëtuar… Nuk u treguan as burra... Ia mbathën dhe të lanë vetëm, të plagosur...
- Paburrëria ju takon juve! Na ftuat si miq dhe na pretë në besë, - e ndërpreu Didini qetas...
- Ashtu mendon ti, mor djalë? Besoj se nuk të solli paburrëria jonë në këtë spital? Nuk të braktisëm ne apo jo? Përkundrazi, të shpëtuam jetën... Pa ta shohim njëherë plagën, ktheje njëherë shpinën, besoj se do të jetë shëruar...
- Njëherë më qëlluat pas shpine, nuk ma do mendja se do ta përsërisni pabesinë tuaj, or komandant!… "Pishë" do të thotë dritë, kurse juve, përkundrazi, silleni sikur ju pëlqen mjegulla, errësira më shumë se drita… Si puna e ujkut… Bëjeni para syve të mi ç'keni ndërmend, o komandant Pisha! Qëllomë ballaz, të paktën, megjithëse nuk është ndonjë burrëri e madhe të vrasësh një të paarmatosur në shtrat, në lëngatë, - ia ktheu gjithë përbuzje Didini.
- Ashtu?! Pa të shohim njëherë sa të vlen burrëria, mor djalë! - tha Pisha dhe gjakftohtë i vuri tytën e kobures në ballë.
- Jepi, pra, çoje gjer në fund atë që ke nisur! - brofi Didini me të njëjtën gjakftohtësi, teksa parashihte vdekjen e vet në sytë e kundërshtarit.
- Epo të falat e mia atyre të botës tjetër, mor djalë, meqë qenke kaq trim! - hungëroi ujkthi Pisha dhe tërhoqi këmbëzën e kobures.
- Mos! Gjynah prej Zotit! - klithi i tmerruar partizani babaxhan, por zërin e tij e mbyti krisma e armës.
Ndërkaq trupi i Didinit hovi paksa, koka iu këput dhe u plandos mbi jastëkun e përgjakur. Gjaku që shpërtheu në ballë dhe pas kokës stërpiku trupin, çarçafët, batanijet dhe muret, kurse dy currila u shndërruan dalëngadalë në një pellg që i lëpinte flokët e zez dhe ia ngjiste pas këllëfit. Në buzë i kishte ngrirë buzëqeshja ironike, kurse sytë e pajetë vështronin ende në drejtim të vrasësit, si të donin ta fotografonin, me të gjitha detajet atë fytyrë kokudhi…
- Merreni! Flakeni diku në përrua! Le ta hanë korbat! Kockat e tij le t'i shpërndajnë egërsirat, poshtë e lart, ashtu pa varr! Gjeti ç'kërkonte. Nuk meritonte më shumë, ky djalë! Është tradhtar i Atdheut! - tha vrazhdas Pisha.
Futi koburen në këllëf dhe u largua si të mos kishte ndodhur asgjë…
Po si rrodhën ngjarjet me ritëm kaq lemeritës, me atë ritëm që karakterizon zakonisht të gjitha vdekjet e kobshme?!… Didini në fillim ndjeu në ballë ftohtësirën e armës, një tkurrje të lehtë të muskujve dhe një shpërthim që e mbyti në të dhjetat e sekondës "ah"-un e shpirtit të shkulur vetëtimthi prej trupit të tij…
Pastaj shpirti i çuditur, duke u vërtitur nëpër dhomë bashkë me shungullimën e krismës, si një gulsh i saj, vuri re trupin e pajetë… Prej syve të shuar sakaq rrodhën dy pika lot, njërin sy e mbushi një rrjedhë gjaku, që buronte, gulfa-gulfa, nga gropëza e zezë e hapur në ballë dhe, lot e gjak u përzien bashkë… Shpirti ende nuk e besonte dot se ishte shkulur njëherë e përgjithmonë nga rrënjët që e lidhnin me jetën e mëparshme të atij trupi tashmë të pajetë…
Gjaku dalëngadalë u mpiks si petalet e shkëputura prej një tufe lulëkuqesh të hedhura përmbi e përqark trupit…
Derdhi lotë partizania bionde, derdhi lotë edhe partizani babaxhan për djalin, që ia këputën jetën në lule të moshës siç këpusin, ashtu pa pikë dhembshurie, duar kriminale, gonxhe lulesh të rralla për t'i shkelur me këmbë… Trupin e pajetë e lanë lotët e tyre, sepse askush tjetër nuk iu ndodh pranë. Nuk iu ndodhën se askujt nuk ia priste mendja atë lloj vdekjeje të gatuar prej një truri, mekanizmin e të cilit do ta kishte zili edhe vetë kryedjalli i ferrit, kështu mendonte ato çaste Didini-shpirt, i cili parandiente se do të sfilitej gjatë në pragun midis jetës dhe vdekjes, para se ndokush të kujtohej për t'i ndërtuar një varr, për t'i vendosur një tufë lule, para se të hynte njëherë e përgjithmonë në parajsë...
Shiu u shndërrua në një breshër të furishëm. Tjegullat e çatisë plakë sokëllinin mbyturas dhe ajo trokëllimë ngjethëse i kujtonte Didinit-shpirt klithmat e pragvdekjes së një qenieje që po jep shpirt nën fshikujt e rrebeshit, i kujtonte ditëvdekjen e vet… Klithte shtëpia e vjetër sikur thërriste në ndihmë fatin për t'ia zgjatur edhe ca jetën, klithte edhe Didini për t'i shpëtuar fatalitetit, po askush s'i dëgjonte zërat e tyre… Dhembje e gurtë e memece ajo e shtëpisë, njëlloj edhe dhembja e tij...
Ndihej vetëm kërkëllima e breshërimës së natyrës, njëlloj si pesëdhjetë e ca vjet më parë...
Këputeshin e binin gjethet e ullinjve dhe shtëpia e moçme, nën atë shtjellë flutërzash të blerta që vërviteshin vërtikthi përqark saj, dukej se tkurrej edhe më shumë... Tkurrej edhe shpirti i Didinit nën plumbat kristalinë të qiellit të zi zemërak... E trishtonte mendimi se ende do të sillej në trekëndëshin fatal: Shalës-Pandalejmon-Theollogo...
Me sa dukej, paqja e premtuar ishte ende një trill...

Shefki Hysa